استاد کل، درویش عبدالمجید طالقانی
نابغه خط شکسته نستعلیق ایران


تصویری منسوب به درویش عبدالمجید طالقانی



در سال 1391، کتاب بسیار نفیس «احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی» در 768 صفحه و اندازه رحلی و چاپ رنگی، با حمایت رئیس محترم کتابخانه مجلس و حاصل بیش از 35 سال تحقیق شبانه و روزی، استاد فرزانه جناب آقای غلامرضا مشعشعی انتشار یافته است. مقدمه کتاب، توسط استاد عباس اخوین، نوشته شده است

جهت قدردانی از زحمات بسیار طاقت فرسای استاد معظم، برای تالیف و نشر کتاب فوق، چنین به نظر آمد که، خلاصه آن جهت اطلاع رسانی در سایت های اینترنتی، بشرح ذیل بازنویسی و تقدیم شود

امید است، به افزایش آشنائی بیشتر با استاد کل، درویش عبدالمجید طالقانی، نابغه خوشنویسی شکسته نستعلیق، این خط زیبای ایرانی، کمکی هر چند ناچیز، بنماید

یادآوری میگردد، جناب استاد مشعشعی، با ایجاد سایت مستقل درویش عبدالمجید طالقانی، و ارائه متن کامل فایل پی دی اف، کتاب مذکور و اطلاعات مفیدی از مسائل خط شکسته، اقدام فرموده اند که در آدرس زیر، قابل مشاهده و استفاده می باشد

www.darvishabdulmajid.com

منبع: کتاب «احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی» استاد بزرگ خط شکسته و شاعر قرن 12 هجری قمری «1185-1150» به انضمام «فهرست شکسته نویسان» پژوهش و نگارش (استاد فرزانه) غلامرضا مشعشعی

ناشر: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی1391

تخلیص: حسین زینعلی، بر اساس خلاصه نویسی از کتاب فوق و چند مورد از سایر منابع [[که در داخل کروشه، اضافه شده است]]، مربوط به مولف بزرگوار. شامل خلاصه ای از: پیش گفتار، مقدمه، دیباچه، فصل اول سیر تحول خط شکسته ، فصل دوم، زندگینامه عبدالمجید طالقانی، فصل سوم، آثار درویش عبدالمجید ، فصل چهارم، جلی نویسی در خط شکسته، فصل پنجم ارزش‌های بصری در خطّ شکسته

توضیح: جهت کوچکتر کردن حجم فایل های تصاویر کتاب، ضمن حذف حواشی خطوط، از کیفیت عکس ها نیز، کاسته شده است. برای مشاهده تصاویر با کیفیت اصلی، باید به متن کتاب یا منابع مربوطه، مراجعه شود






نمونه هائی از امضاء درویش در ذیل آثار خویش



فراز مسند خورشید

در سال 1397 استاد مشعشعی بنابر درخواست علاقه مندان و خوشنویسان خط شکسته، کتاب تکمیلی با عنوان «فراز مسند خورشید » در باره، برخی آثار به چاپ نرسیده استاد الاساتید، درویش عبدالمجید طالقانی و تعدادی از آثار مشهور عبدالمجید، به چاپ رسانده است







پیش گفتار کتاب احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی


قطعه خط شکسته، رنگه نویسی، درویش عبدالمجید طالقانی
این هنر (شکسته نستعلیق) مانند هنرهای دیگر و در شاخه های مختلفش، قله هایی دارد که شاید بتوان گفت فوق آن کمتر قابل تصور است

در زمینه خط شکسته نستعلیق، آثار درویش عبدالمجید، در قله قرار دارد و بدون شک قطعات و خطوط برجا مانده از وی، بهترین هاست. به همین دلیل است که هنر درویش در نوشتن خط شکسته نستعلیق، نام مکتب درویش را به خود میگیرد

و اما مقدمه استادانه‌ای که بر آن نوشته شده، برگرفته از عشقی با بیش از چهل سال سابقه است، عشقی فعال و پویا که عمق وجود استاد را در تصرف خود داشته و سبب شده است تا بهترین سالهای زندگی را در جهت گردآوری این کتاب بگذراند

در این مقدمه استادانه، همه چیز در حد نهایت خود شرح داده شده و درست مانند هنر درویش که در اوج است، پژوهش مربوط به او نیز شامل هر آن نکته‌ای که امکان دسترسی به آن و درکش فراهم بوده، در اوج قرار داد

بنده وظیفه خود می‌دانم به عنوان یک خدمتگزار، پدید آمدن این اثر را به جامعه هنری ایران به ویژه خطاطان عزیز و پرحوصله و هنرمند تبریک بگویم. این علاوه بر تبریکی است که باید متواضعانه به استاد مشعشعی که سالهای متمادی را صرف بِدید آمدن این اثر کرده اند، بگویم

بدون شک کتابخانه مجلس به انتشار این کتاب بر خود می‌بالد و افتخار می‌کند و آن را برگی درخشان در کارنامه نشر خویش تلقی می‌کند. رسول جعفریان




مقدمه و خوشنویسی جلد کتاب
استاد عباس اخوین، چهره ماندگار خوشنویسی 1389


خط شکسته نستعلیق سومین خط و آخرین خط ابداعی هنر مندان خوش ذوق ایرانی است که در سده یازدهم قانون مند گشت و در سده دوازدهم به دست درویش عبدالمجید طالقانی به اوج رسید

استاد غلامرضا مشعشعی از نخستین خوشنویسانی است که در ترویج دوباره این خط چشم نواز و دلفریب کوشش فراوان داشته و از دوران نوجوانی با پی بردن به اصالت و رموز آثار درویش، دلباخته مکتب این هنر پرور طالقانی گردیده

و به جای معرفی آثار خویش، تبلیغ و اشاعه سبک درویش را راس الامور خود قرار داد

ایشان پژوهش را در باب درویش از سه دهه پیش آغاز نمود و با پشتوانه‌ای که از خوشنویسی داشت، به شناسایی آثار اصیل و جعلی درویش پرداخت

و برای کمال بخشیدن به پژوهش خود، موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی داخل و خارج از کشور را مورد بررسی قرار داد و احوال و آثار درویش را از لابلای انبوهی از کتاب‌ها و مرقعات با حوصله ستودنی استخراج کرد

قطعه خط شکسته درویش عبدالمجید 1181 هجری قمری




دیباچه استاد غلامرضا مشعشعی، مولف کتاب


گر کسی وصف او ز من پرسد * * * بی دل از بی نشان چه گوید
عاشقان کشتگان معشوقند * * * بر نیاید ز کشتگان آواز



قطعه خط شکسته، درویش عبدالمجید 1179 هجری قمری
سخن از فرزانه ای است که سر خیل عاشقان است و سرسلسله رهروان، او را با قلم میثاقی است جاودانه، که نوشتن وسوسه تمام زندگی اوست، وسوسه ای که تا واپسین دم حیات، دست از جان بی قرار او برنمی دارد. آری صحبت از هنرمند بزرگ و نابغه ای است که چون سعدی، حافظ، مولانا و میرعماد، جدا از زمان و مکان و تاریخ و رشته هنری خود، در شمار مشاهیر ادب و هنر جهان قرار دارد، ولی افسوس هنوز جامعه خوشنویسان آنطور که بایسته «درویش عبدالمجید» این استاد نامدار مشرق زمین است، او را نمی شناسد ... چه رسد به مردم میهن ما

با تاسف فراوان باید سده اخیر را دوره رکورد شکسته نگاری نامید، زیرا بی توجهی به این هنر با گذشت زمان چنین نتیجه داد که اکثر متون و دست نوشته هائی که به خط شکسته، از پیشینیان به یادگار مانده، ناخوانا بنماید. وجود این خلاء بزرگ فرهنگی و بی گانه شدن مردم با خوشنویسی سبب شد که این آثار در موزه ها و کتابخانه ها، محبوس مانده و ناگزیر گرد فرآموشی بر آنها بنشیند، تا آنجا که حتی نام مشاهیر و نام آوران این قلم نیز از یاد برود

یکی از نتایج زیان بار وضعیت یاد شده آن بود که مردم ما، به خصوص نسل جوان – به دلیل ناآشنایی با رموز و قواعد شکسته و نداشتن استاد و معلم مجرب – به جای بهره وری از این خط زیبا و جلوه های خوش آن که صرفا به منظور تند نویسی طراحی شده است – امروزه دارای خطی نازیبا و ناموزون شبیه «نسخ روزنامه ای» هستند که این خط به دلیل ضعف در تکنیک کاربردی خود، از حرکتی کُند برخوردار است


بر آن شدم که نتیجه تحقیقات و مطالعات بیش از سه دهه خود را ره‌آورد صاحب‌ نظران و هنرمندان کرده و کتاب مرجع حاضر را پیشکش آنان کنم که در برگیرنده مجموعه‌ای از برگزیده آثار استاد در موزه‌ها و کتابخانه‌ها و گنجینه‌های خصوصی داخل و خارج از ایران بوده و نیز همه‌ی اطلاعات مربوط به خطّ شکسته همچون سیر تحول، شیوه، سبک شناسی و معیارهای شناسایی خطوط ایشان و سایرمطالب مربوط به زندگی و شرایط اجتماعی زمان وی را در بر داشته باشد

صفحه معرفی استاد فرزانه جناب آقای غلامرضا مشعشعی






خلاصه کتاب «احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی» استاد بزرگ خط شکسته و شاعر قرن 12 - نگارش غلامرضا مشعشعی

فصل اول - سیر تحول خط و پیدایش خط شکسته در ایران


نمونه خط کوفی
با اسلام آوردن ایرانیان، خط کوفی جایگزین خط پهلوی و اوستائی شد

تا اواخر قرن پنجم، ده ها گونه خط کوفی، در کتابت و تحریر و تزئین به کار می رفت

سپس ابن مقله بیضایی (محمد بن علی فارسی 272-328 هجری قمری ) خط نسخ را با توجه به خط کوفی، پدید آورد

خط نسخ، باعث آسانی در خواندن و نوشتن شد و بتدریج خط کوفی، منسوخ گشت، هر چند جنبه های تزئینی برای کتابت قرآن مجید یا در کتبیه ها و ظروف سفالی، هم چنان، استمرار داشته است
گفته میشود، ابن مقله، سایر خطوط محقق، ریحان، ثلث، رقاع و توقیع را، از روی خط نسخ، بوجود آورده است

بعلاوه ابن بواب (م 413 ق) در این خطوط تصرفاتی به عمل آورده و بعد از آن خط با میزان نقطه سنجیده شد

در قرن هفتم هجری قمری، به دست یاقوت مستعصمی و شاگردانش به کمال زیبائی و درست نویسی رسید

از قرن هشتم تا یازدهم، خطوط تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق، بوجود آمد که باید آنها را خطوط ویژه ایرانی نامید

زیرا اگر چه الفبای آنها، ماخوذ از حروف عربی است، ولی شکل و ترکیب آنها با سایر خطوط اسلامی متفاوت است و حتی ترکیب و گردش حروف در آن ها شباهت به خطوط باستانی ایران، یعنی پهلوی و اوستایی دارد

قطعه خط ثلث و نسخ ریحانی - علاء الدین تبریزی - قرن دهم

خط تعلیق - خواجه اختیار منشی گناآبادی - قرن دهم
خط تعلیق
خط تعلیق، با تکامل یافتن خطوط توقیع و رقاع، به دست خواجه تاج سلیمانی (736-808 ق) به صورتی خوش درآمد .

این خط در ابتدا برای تحریر و کتابت و نوشتن نامه ها، استفاده می گردید .

لکن بواسطه پیوستگی و اتصالات ممتد در بین حروف و تنگاتنگی آن، ضمن دارا بودن ترکیبات بسیار بدیع و چشم نواز، هم چنان در خواندن و نوشتن دشوار بود
نیاز به سرعت در نوشتن باعث شد تا پیوستگی حروف و کلمات، مجاز شود و خطی بوجود آمد که شکسته تعلیق نامیده شد .

این قلم خاص کاتبان دیوان بود که گاهی «ترسّل» نیز نامیده شده است .

پس از رواج خط تعلیق، عثمانی‌ها و مصری‌ها در آن تصرفاتی موافق با سلیقه خود ایجاد کردند و شیوه خود را «دیوانی» نامیدند

قطعه خط شکسته تعلیق، مرقع کوه نور، درویش عبدالمجید 1180 ق

خط نستعلیق - میر علی، قرن دهم ق
خط نستعلیق
خط نستعلیق توسط میر علی تبریزی (زنده در 798 ق) از ترکیب دو خط «نسخ» و «تعلیق» بوجود آورد .

گفته میشود نام گذاری نستعلیق، به دلیل نسخ کردن خط تعلیق، به صورت خلاصه نستعلیق، گفته شده است .

خط نستعلیق عروس خطوط اسلامی است و در نهایت سادگی و زیبائی و فاقد مشکلات خط تعلیق است. البته نوشتن آن، نیاز به مهارت های فنی بیشتری دارد

خط نستعلیق از همه شرایط زیبایی مثل: اعتدال، موزونی، استواری، تناسب، حسن ترکیب و هم‌آهنگی ذوق و سلیقه برخوردار است .

علاوه بر زیبایی منظر، سهولت و سرعت تحریر نستعلیق و نیز آسانی قرائت کلمات و سطور از موجبات رواج آن بوده است .

نستعلیق خطی است با قاعده و حروف این خط را، الهام گرفته از زیبایی طبیعت دانسته‌اند
از بزرگانی که هر کدام سهم موثری در تکامل خط نستعلیق داشته اند، می توان به سلطانعلی مشهدی (متولد 926 ق) میر علی هروی (م951 ق) و میر عماد حسنی (م 1024) اشاره نمود.

البته استاد کل میر عماد حسنی، در لطافت قلم و قدرت کتابت و خوش اندامی حروف و کلمات، تمام زیبائی های خط نستعلیق را به اوج کمال رسانده است. اصول خط نستعلیق امروزه همان است که میرعماد لحاظ کرده بود.

هنرمند قرن سیزدهم محمدرضا کلهر (م 1310 ق) در چارچوب شیوه میرعماد تغییراتی ایجاد کرد که در زیباتر شدن و تطبیق آن با صنعت چاپ سنگی در آن زمان، نقش اساسی داشت.

میرزا غلامرضا اصفهانی (م 1304 ق) و از هنرمندان همین دوره است که نستعلیق را بسیار استادانه می‌نوشت

در دهه های اخیر، توجه به خط نستعلیق، روزافزون بوده است و خوشنویسانی توانا در این زمینه ظهور کرده‌اند. از خوشنویسان معاصر که موجب رونق و ترویج این نوع خط شده‌اند، می‌توان به استادان عماد ‌الکتاب (م 1315 ش)، سید حسین میرخانی، سید حسن میرخانی، علی اکبر کاوه٬ ابراهیم بوذری و حسن زرین خط، اشاره نمود

قطعه خط نستعلیق میرزا غلامرضا اصفهانی، 1289 ق



خط نستعلیق - مرحوم میر عماد حسنی، متوفی 1024


قطعه خط شکسته، مرتضی قلی شاملو، قرن یازدهم ق
خط شکسته نستعلیق
اکثر خطوطی که در ایران انتشار یافت، به تدریج به صورت شکسته نیز، تحریر شده است. تغییراتی در اصل خط که برای تند نویسی و تحریر متون بلند، مثل نامه ها، قطعات، مرقعات و بیاض و فرامین، قابل استفاده باشد.

از اواخر قرن یازدهم، به جای شکسته تعلیق، از خط نستعلیق برای تمامی کتابت ها، استفاده شده و در ادامه سیر مذکور، کم کم به سمت شکسته شدن آن، گرایش بوجود آمد. با کثرت کاربرد و نیاز به تند نویسی بیشتر، پیچش‌ها و حرکت‌های بسیار زیبایی جهت روان‌نویسی و تندنویسی، ابداع شد

ابداع و استخراج شکسته نستعلیق را از نستعلیق در اوایل قرن یازدهم به مرتضی قلیخان شاملو (متوفی 1100 ق) و برخی نیز به محمد شفیع هروی معروف به شفیعا (متوفی 1081 ق) و حتی به میرزا ابوتراب خوشنویس نسبت داده‌اند، که مورد اخیر، مورد قبول، غالب تذکره نویسان نیست.

لکن بدون شک، بزرگترین هنرمند و بلکه اوج دهنده این خط، درویش عبدالمجید طالقانی (1170 - 1185) است. وی در یک دوره کوتاه 15 ساله، همان کاری که طی چندین قرن در نهایت به دست میر عماد، برای کمال خط نستعلیق انجام شد، توسط درویش در این مدت کم، بوجود آمد


درویش در ابتدا به کمال استادی در خط نستعلیق رسید. چنانچه گفته میشود، او مثل میر عماد، مینوشت.

آنگاه با توجه جدی به خط شکسته نستعلیق زمان خویش، با بررسی نقاط ضعف و قوت آن، ضمن تجزیه و تحلیل، حروف و کلمات را از نو، دسته بندی نمود و در نتیجه بعضی را جابجا کرد، برخی را جویده و برخی را بلند و چنان حروف و کلمات را از درون هم عبور دارد و پیچاند که نتیجه آن، بوجود آمدن طرحی ابداعی و نو و به اصطلاح، اوج هنری و فنی خوشنویسی را در خط شکسته نستعلیق، بوجود آورد.

گفته میشود، در 5 سال آخر عمر درویش و به خصوص سال آخر حیات ایشان، 1185 هجری قمری، در اوج مشکلات ناشی از مریضی و تنگدستی، بیشتر آثار نفیس استاد، به بار نشسته است

قطعه خط شکسته، محمد شفیع حسینی، 1086 ق

سنگ مزار درویش عبدالمجید طالقانی در تخته فولاد اصفهان
درویش عبد المجید طالقانی، به علاوه در شاعری نیز چیره دست بود و دیوان شعر از وی، به یادگار مانده است.

درویش در سال 1185 هجري قمري، یعنی در 35 سالگی، به دیدار حق نائل گشته و در قبرستان «تخته فولاد» اصفهان، به خاک سپرده شد.


بعد از درویش، معروف ترین شاگرد ایشان، میرزا کوچک محمد قاسم نجفی اصفهانی، خوشنویسی مبرز بود.




بعد از او، افرادی چون میرزا محمد رضا و محمد جعفر اصفهانی و نیز شکسته نویسان زیادی از جمله سید علی اکبر گلستانه، در دوره قاجار، از شاگردان مکتب درویش، نام می برند.


قطعه خط شکسته، محمد قاسم نجفی اصفهانی، 1192 ق

قطعه خط شکسته، شفیعا قرن یازدهم
دو رویداد مهم دوره قاجار
خط شکسته نستعلیق با آنکه در ابتدا ساده و خوانا بود، به تدریج پیچیده و برای خواندن، دشوار گردید. لکن تلاش شد، از انحطاط این خط زیبا، جلوگیری و جنبه های کاربردی آن، حفظ شود

اول – با تلاش اشخاصی مثل امیر نظام گروسی و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و امین الدوله، شیوه خاص با سرقلم بوجود آمد. هر چند اصول ابداعی درویش، در آنها حفظ شده است، ولی اصلاحاتی مثل اتصال دو یا سه نقطه به هم، اجتناب از پیوسته و متصل نویسی حروف و کلمات برای تسهیل در خواندن و اقبال مردم و اشخاص با سواد به خط شکسته نستعلیق، بوجود آمد

دوم- هر چند خط شکسته با قلم خفی (کوچک تحریری) و برای مقاصدی مثل نوشتن عریضه، عقد نامه، قباله، کتاب، بیاض، احکام و مکاتبات به کار می رفت و لکن با ظهور خوشنویسانی مثل میرزا غلامرضا اصفهانی و گلستانه، قطعه نویسی خط شکسته در اقلام جلی (بزرگ و انتزاعی)، متداول گشت و جنبه های تزئینی خط در آن، نمایان تر شد.

لذا علاوه بر اقلام ریز (خفی) به صورت اقلام درشت (جلی) که برای کارهای گرافیکی و نقاشی خط، بسیار کاربرد دارد، مورد اقبال خوشنویسان معاصر واقع شده است
شکسته نستعلیق بعد از یک دوران کوتاه رکود، امروزه مورد توجه مجدد خوشنویسان، واقع شده است.

حروف و کلمات در این نوع خوشنویسی از شکل‌های متنوع و زیبایی برخوردار است. حرکت در این خط از نستعلیق آزادتر است.

از شکسته نستعلیق برای نوشتن متن‌های ادبی و شاعرانه فارسی، بهره گرفته می‌شود این نوع خوشنویسی در نقاشی خط و گرافیک نیز کاربرد وسیعی دارد

قطعه خط شکسته، درویش عبدالمجید، 1179 ق

قطعه خط شکسته، درویش عبدالمجید طالقانی
به هر حال، برای امروز جامعه، به دلیل کیفیت خطوط مورد استفاده در صنعت چاپ و روزنامه و ... متاسفانه بدخطی یا به عبارتی، خط روزنامه ای، رواج زیادی دارد.

لذا علی رغم گرایش به اقلام درشت در خط شکسته نستعلیق (جلی) در نمایشگاه ها و تابلوها، از کاربرد بسیار مهم خط شکسته نستعلیق در اقلام ریز، خفی، برای نوشتن عادی، کاسته شده است

برای رواج خط زیبای شکسته نستعلیق، با توجه به وجود 32 حرف فارسی و تلاش برای یادگیری اشکال حروف ویژه نستعلیق و حالات شکسته آنها، که کم تعداد می باشد، می توان با تدوین برنامه های بلندمدت در کتابهای درسی دوره های مختلف، به تدریج نسبت به رواج خط زیبای شکسته نستعلیق، اقدام نمود




فصول سوم، چهارم و پنجم
آثار درویش، جلی نویسی و ارزش های بصری

فصل دوم
زندگی نامه درویش عبدالمجید طالقانی

مقدمات و فصل اول
سیر تحول خط شکسته




صفحه اصلي
تمامي عكس ها و متون اين سايت، مشمول قوانين و رعايت حقوق معنوي مي باشد. هر گونه استفاده مجدد، فقط با اعلام منبع و آدرس سايت، مجاز مي باشد
All rights is reserved